Systemy asekuracyjne przy pracach energetycznych – przepisy i rozwiązania

Systemy asekuracyjne i inne zabezpieczenia w energetyce

Prace w sektorze energetycznym należą do specyficznej grupy czynności zawodowych, z uwagi na bardzo różnorodny charakter i zakres prowadzonych zadań, a także warunki, w których mogą być realizowane. Montaż, naprawy, konserwacja czy bieżąca kontrola stanu działania urządzeń energetycznych (lub ich elementów składowych) mogą być wykonywane zarówno na poziomie podłoża (tzw. poziom 0), jak i na wysokości – do realizacji tego typu zadań stosuje się m.in. systemy asekuracyjne. Wymagane może być poruszanie się na elementach lub w obrębie elementów infrastruktury technicznej (np. w zakładzie przemysłowym), dachach budynków albo innych stałych powierzchniach wzniesionych, czy konieczność dostępu do linii kablowych bądź innych elementów technicznych zlokalizowanych na słupach, masztach, pylonach bądź wieżach technicznych.

Z tego względu świadomość pracodawców, a także osób odpowiedzialnych za organizację, przygotowanie i prowadzenie prac (czyli osób kierujących pracownikami – zgodnie z art. 212 Ustawy Kodeks Pracy) w zakresie możliwości oraz dostępności różnorodnych rozwiązań technicznych przeznaczonych do zapewnienia bezpiecznych warunków pracy na wysokości jest kluczowym elementem do realizacji wspomnianych wcześniej obowiązków w zakresie BHP i wyeliminowaniu narażania pracowników na ryzyko utraty zdrowia lub życia.

Urządzenia techniczne

Wykonywanie pracy przy wykorzystaniu urządzeń technicznych tj. podnośników lub stałych środków dostępu (np. podesty, rusztowania) jest powszechne, jednak nie zawsze możliwe. Konieczność dostępu do elementów umieszczonych w trudno dostępnej przestrzeni technicznej, zlokalizowanych na budynku wysokim lub wysokościowym czy znajdujących się na wieży lub umieszczonych przy krawędzi dachu, do którego nie ma odpowiedniego dostępu z niższego poziomu, będą wymagały wykorzystania innych sposobów zabezpieczenia pracowników.

Tradycyjne środki ochrony zbiorowej

We wspomnianych przypadkach sprawdzą się tradycyjne środki ochrony zbiorowej tj. balustrady (stałych lub wolnostojących), bariery czy siatki bezpieczeństwa, a także stałe systemy asekuracyjne, czyli urządzenia przeznaczone do zabezpieczenia pracowników przed możliwością upadku z wysokości, praktycznie niezależnie od rodzaju wykonywania pracy. W odniesieniu do balustrad, wartym uwagi rozwiązaniem są urządzenia wolnostojące, mobilne, które pozwalają na zabezpieczenie (wydzielenie) konkretnego obszaru, również znajdującego się w środkowej części powierzchni (np. obok miejsca pracy świetlików dachowych). Urządzenia te działają na zasadzie przeciwwagi, którą stanowią elementy boczne odchodzące od balustrad, a wymagania wytrzymałościowe dla tego typu systemów zostały określone w normie PN-EN 13374.

Systemy asekuracyjne

Podstawowym zadaniem, które mają realizować stałe systemy asekuracyjne jest natomiast przygotowanie w miejscu pracy stałych punktów zaczepienia (punktów kotwiczących), z których pracownik będzie mógł skorzystać poprzez stosowane środki ochrony indywidualnej tj. szelki bezpieczeństwa z amortyzatorem lub urządzeniami samohamownymi. Pamiętać należy bowiem, że stosowanie środków ochrony zbiorowej nie zwalnia w każdej sytuacji z korzystania ze sprzętu ochrony indywidualnej, a także odwrotnie – korzystanie np. z szelek bezpieczeństwa nie zdejmuje obowiązku weryfikacji i przygotowania stałych zabezpieczeń.

Systemy asekuracyjne – rodzaje i elementy

Stałe systemy asekuracyjne dzielą się na systemy do stosowania poziomego i pionowego oraz na systemy linowe i szynowe. Główne wytyczne w zakresie projektowania punktów kotwiczących znajdują się w normie EN 795:2012, która definiuje pięć typów urządzeń kotwiczących:

• EN 795 typ A – stałe punkty asekuracyjne – wykorzystywane do mocowania w elementach konstrukcyjnych obiektów, niezależnie od typu powierzchni (stal, beton, drewno). Umożliwiają one skorzystanie z szelek bezpieczeństwa i zapewniają swobodę wykonywania pracy we wszystkich kierunkach. Wymogiem dla punktu typu A jest zapewnienie wytrzymałości statycznej na poziomie 12 kN, co sprawia, iż nie mogą być tak traktowane elementy infrastruktury technicznej obiektu, np. korytka kablowe czy inne luźno mocowane części budynku;
• EN 795 typ B – przenośne punkty asekuracyjne – przeznaczone do stosowania w otoczeniu pozbawionym stałych punktów zabezpieczających. Podstawowe rozwiązania w tym zakresie stanowią tzw. zaczepy taśmowe lub stalowe linki kotwiczące, możliwe do zamocowania, np. na belkach konstrukcyjnych. Wymagana wytrzymałość minimalna dla tych rozwiązań wynosi 12 kN (18 kN gdy żaden z elementów nie jest stalowy);
• EN 795 typ C – stałe systemy linowe – potocznie nazywane „liniami życia”, czyli systemy lin rozprowadzonych na prowadnicach zamocowanych do powierzchni dachu czy platformy znajdującej się na wysokości. Przymocowanie szelek bezpieczeństwa do systemu linowego zapewnia możliwość swobodnego przemieszczania się po powierzchni. Istotnym elementem bezpieczeństwa w tym rozwiązaniu jest określenie warunków użytkowania systemu m.in. w zakresie dopuszczalnej liczby pracowników mogących korzystać z zabezpieczenia w danej sekcji. Ponadto w przypadku długich lin wymagane może być stosowanie dodatkowych punktów pośrednich, a także właściwe określenie siły naciągu i grubości liny stanowiącej punkt zaczepienia;
• EN 795 typ D – sztywne prowadnice – urządzenia w formie szyn o stałym charakterze, stosowane z reguły na podłożu poziomym, ale właściwe również do montażu w pionie, co może być wymagane, np. w miejscach trudno dostępnych lub na małych przestrzeniach. Pracownik zostaje zabezpieczony dzięki specjalnym urządzeniom blokującym wpiętym w szynę (tzw. wózkom). Rozwiązanie to jest skuteczne szczególnie w przypadku mniejszych odległości pomiędzy strefą wejścia, a urządzeniem lub instalacją do której konieczny jest dostęp pracownika;
• EN 795 typ E – masy kotwiczące – urządzenia, które zasadę działania opierają na wytworzeniu siły tarcia pomiędzy swoją strukturą, a podłożem i przyjmują formę płyt lub bloczków z obciążeniem. Mogą być stosowane na powierzchniach o niewielkim nachyleniu (do 5°) i są przewidziane do użytkowania w miejscach, gdzie nie jest możliwe naruszenie podłoża lub poszycia dachu w celu zamocowania stałych punktów kotwiczących (np. ze względu na charakter obiektu). Przeciwwskazaniem w wykorzystaniu tego rozwiązania jest występowanie niedużych odległości stanowiska pracy od krawędzi powierzchni (do 2,5 m), a także niekorzystne warunki atmosferyczne (śnieg, lód, warunki zamarzania).

Drugą grupą rozwiązań technicznych wchodzących w zakres stałych systemów asekuracyjnych są urządzenia przeznaczone do pracy na elementach infrastruktury pionowej tj. drabinach, masztach itp. Systemy zabezpieczające przed upadkiem złożone z prowadnicy oraz urządzeń samozaciskowych zostały scharakteryzowane w normie EN 353:1 oraz EN 353:2. Ważna w tym zakresie jest również norma EN 363 odnosząca się do systemów powstrzymywania spadania.

Systemy asekuracyjne – dobór rozwiązań do rodzaju prac energetycznych

Dobierając systemy asekuracyjne podstawą powinien być zawsze charakter i zakres prac, a także ich przewidywana częstotliwość w odniesieniu do danego obiektu lub urządzenia. W przypadku, gdy charakter prac eksploatacyjnych związanych, np. z regularną konserwacją urządzenia energetycznego jest stały i powtarzalny, warto zadbać o montaż stałego elementu asekuracyjnego.

Systemy asekuracyjne na dachach płaskich

Podczas wykonywania prac na dachach płaskich (lub o niewielkim skosie) bądź innych stałych, poziomych powierzchniach, najbardziej pożądanym rozwiązaniem będą systemy asekuracyjne typu A, C lub E, które zapewniają bezpieczne poruszanie się pracowników na całym obszarze.

Systemy asekuracyjne w otoczeniu przemysłowym

Realizując prace w otoczeniu przemysłowym dobrym rozwiązaniem będą systemy asekuracyjne typu A i B, które można stosować z wykorzystaniem elementów strukturalnych wewnątrz obiektu, a w przypadku zaczepów taśmowych lub pętli możliwe jest ich użycie również w innych miejscach. Dodatkowo systemy asekuracyjne typu A i B pozwalają na zabezpieczenie dostępu pracownika z różnych stron w stosunku do ustalonego miejsca pracy.

Systemy asekuracyjne do obiektów pionowych

Podczas wykonywania zadań związanych z koniecznością wejścia na obiekty pionowe, np. maszty, słupy czy zbiorniki, podstawowe zastosowanie powinny mieć elementy systemów asekuracji pionowej z urządzeniami samozaciskowymi. Jednak do ich prawidłowego wykorzystania musi być również dostosowana infrastruktura zapewniająca dostęp do miejsca pracy, a więc przede wszystkim drabiny (w przypadku schodów powinny być one wyposażone w tradycyjny system balustrad o wysokości min. 1,10 m, z zabezpieczoną przestrzenią pomiędzy krawędziami oraz deską krawężnikową/bortnicą na poziomie 0,15 m). Zgodnie z wymaganiami Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 6 lutego 2003 roku w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy podczas wykonywania robót budowlanych (rozdział 9), drabiny o długości powyżej 4 m muszą być wyposażone w prowadnice umożliwiające zastosowanie urządzeń samozaciskowych, a same prowadnice należy zabezpieczyć przed możliwością odchylenia się na więcej niż 2 m. Warto również pamiętać, iż stosowanie tego typu rozwiązań dotyczy także prac wykonywanych z wykorzystaniem urządzeń krzesełkowych, drabin linowych lub ruchomych podestów roboczych (w każdym przypadku wymagane jest zastosowanie prowadnicy pionowej, niezależnie od wykorzystania innych elementów zabezpieczających). Stosując systemy asekuracyjne do obiektów pionowych, trzeba dodatkowo pamiętać o aspekcie organizacyjnym samej pracy, tzn. o takim zaplanowaniu czynności, aby osoby je wykonujące nie były zmuszone do bezpośredniego wychylania się poza obrys przestrzeni na której się znajdują.

Systemy asekuracyjne – analiza i dobór

Różnorodność parametrów technicznych oraz sposobów wykonania i warunków użytkowania sprawia, że systemy asekuracyjne powinno dobierać się w ramach bezpośredniej współpracy z producentem lub dostawcą tych rozwiązań. Prawidłowe przygotowanie stałego systemu zabezpieczeń lub wskazanie typu urządzenia kotwiczącego właściwego do warunków miejscowych oraz sposobu użytkowania musi być potwierdzone przeprowadzeniem właściwej analizy technicznej (obejmującej m.in. określenie sił działających w punktach kotwiczących podczas powstrzymywani spadania), a także analizy ryzyka upadku. Działania w tym zakresie powinny być realizowane przez uprawnionych projektantów lub przez osoby posiadające uprawnienia budowlane w branży konstrukcyjnej – nie należy wdrażać tego typu rozwiązań wyłącznie na podstawie ogólnych parametrów danego elementu (np. deklarowanej przez producenta wytrzymałości lub przeznaczenia).

Efektem przeprowadzonej analizy doboru rozwiązań powinno być zaprojektowanie całego systemu oraz określenie sposobu jego użytkowania (m.in. wskazanie odległości pomiędzy punktami kotwiczącymi czy maksymalnej liczby osób przewidzianych do pracy w jednym momencie) i utrzymania sprawności (tzn. określenie zakresu oraz formy prowadzenia okresowych przeglądów technicznych, a także wymaganych do tego działania kompetencji). Informacje te powinny stanowić istotną część dokumentacji technicznej oraz instrukcji obsługi całego systemu. Montaż każdego elementu stałego systemu asekuracji w nowym miejscu powinien kończyć się przygotowaniem protokołu odbiorczego potwierdzającego jego realizację, zgodność zastosowanych materiałów z wytycznymi projektowymi i certyfikację CE.

Systemy asekuracyjne – przegląd sprawności technicznej

Współpraca pracodawcy z osobami posiadającymi odpowiednie kwalifikacje oraz kompetencje w zakresie znajomości warunków i sposobu użytkowania poszczególnych rodzajów systemów asekuracyjnych jest także wymagana w przypadku powtarzalnego korzystania z tych urządzeń na terenie danego obiektu. Wymagane jest wykonywanie przeglądów sprawności technicznej, co najmniej raz w ciągu 12 miesięcy. Realizacja tego obowiązku przez pracodawcę, analogicznie jak w przypadku środków ochrony indywidualnej, jest niezależna od obowiązku wykonania przez pracownika bieżącej kontroli stanu technicznego danego elementu (urządzenia) bezpośrednio przed jego użyciem.

Obowiązki i odpowiedzialność pracodawcy przy pracach energetycznych na wysokości

Co ważne, należy pamiętać o obowiązku wydania pozwolenia pisemnego oraz przeprowadzenia instruktażu stanowiskowego przed rozpoczęciem wykonywania prac energetycznych. W przypadku realizacji zadań obejmujących pracę na wysokości (niezależnie od charakteru obiektu oraz typu czynności) szkolenie tego typu powinno być etapem wykorzystanym do zapoznania (przypomnienia) pracowników z zasadami działania i warunkami użytkowania danego systemu asekuracji, a także wykonania wspomnianego wcześniej sprawdzenia stanu oraz możliwości użycia danego wyposażenia.

Odpowiedzialność pracodawcy w zakresie zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy dotyczy stworzenia możliwości stosowania w procesie pracy rozwiązań technicznych właściwych dla charakteru oraz okoliczności prowadzonych zadań. W odniesieniu do prac w sektorze energetycznym oczekiwania w tym względzie dotyczą zarówno wyposażenia w odzież i obuwie robocze, narzędzia i przyrządy, jak również wprowadzania do stosowania elementów ochrony zbiorowej. Przepisy z dziedziny bezpieczeństwa i higieny pracy to prawo powszechne, a co za tym idzie związane są również z powszechną odpowiedzialnością na podstawie Ustawy Kodeks wykroczeń czy Ustawy Kodeks karny. W obydwu tych regulacjach znajduje się bardzo istotne założenie – zaistnienie wypadku przy pracy nie jest wyłącznym przyczynkiem do podjęcia postępowania w zakresie niedopełnienia obowiązków związanych z organizowaniem stanowisk pracy i samego procesu jej wykonywania. Bezpośrednim uzasadnieniem dla takiego postępowania jest także stworzenie sytuacji zagrożenia dla życia i zdrowia lub niepodejmowanie wymaganych działań, jeżeli zostanie takie zagrożenie stwierdzone. Mając to na uwadze, uchybienia polegające na m.in. niewłaściwym zaplanowaniu i przygotowaniu systemu asekuracyjnego, wprowadzeniu do stosowania elementów zabezpieczeń zbiorowych niespełniających wymaganych norm, braku nadzoru w zakresie wykonywania sprawdzeń stanu technicznego urządzeń czy instruowania pracowników co do sposobu poprawnego (bezpiecznego) używania dostępnych rozwiązań, może stanowić podstawę do wypełnienia wspomnianych wyżej przesłanek.